B. Điển tích
Nha Trang, tiết Thu-Phân năm Tân Hợi (1971)
Kính gởi ông Ngư Phủ và quí bạn đọc Bán Nguyệt San Văn ở Nam Đô.
Bài ĐÊM THƯ NGHE QUẠ KÊU với câu mở đầu:
Từ Ô Y hạng rủ rê sang
Là bài thơ được nói đến nhiều hơn tất cả mọi bài trong tập Mùa cổ Điển của tôi, từ ba mươi năm nay (1941-1971)..
Được nói đến nhiều, không phải vì văn chương mà vì điển Ô Y hạng. Tôi bị chỉ trích có, được bênh vực có.
Về bên chỉ trích, trước hết là nhà văn tiền bối, PHAN KHÔI tiên sinh, mới đây là nhà thơ hiện đại, ĐÔNG HÔ lão hữu.
Nguyên:
Năm 1940, tôi chuẩn bị cho ra tập MÙA CỔ ĐIỂN. Một người bạn trẻ của tôi là NGUYỄN ĐÌNH, giáo sư trường Nha Trang, nhân về Quảng Nam thăm nhà, có trình cho Phan tiên sinh bản thảo Mùa Cổ Điển. Thấy điển Ô Y hạng trong bài Đêm Thu Nghe Quạ Kêu, tiên sinh bảo Nguyễn Đình về nói cùng tôi sửa lại vì điển ấy thuộc về chim én chớ không phải chim quạ. Nguyễn Đình về bảo tôi.
Tôi cười đáp:
- Không hề gì.
Khi Mùa Cổ Điển ra đời (1941) thấy Ô Y hạng vẫn còn nằm y trong Đêm Thu Nghe Quạ Kêu, Phan tiên sinh, nhân nói về “những chữ vô nghĩa trong thơ hiện đại” có nói đến chuyện gặp Nguyễn Đình và điển Ô Y hạng của tôi. Bài của tiên sinh đăng ở tờ SÔNG HƯƠNG do tiên sinh đứng chủ bút. Tôi nhớ đại khái lời của tiên sinh như thế này:
“Đến như tập Mùa cổ Điển của Quách Tấn là một tập thơ có nhiều bài thật hay, mà vẫn có lắm chữ vô nghĩa, như chữ ô Y HẠNG trong bài ĐÊM THU NGHE QUẠ KÊU. Ô Y là điển thuộc về chim én, không chút liên quan đến quạ.
Tôi đã có nhắn cùng giáo sư Nguyễn Đình về nói cùng thi sĩ Quách Tấn sửa lại kẻo uổng một bài thơ hay. Nhưng không hiểu vì sao mà vẫn để y như cũ...”
Vì tiên sinh có hẹn “sẽ gặp để nói chuyện”, nên tôi không có thư hầu tiên sinh. Song rồi hết biến cố này đến biến cố khác, tôi không được may mắn hầu chuyện cùng tiên sinh.
Năm 1968, ông bạn ĐÔNG HỒ nhân viết bài “nhân điển Ô Y hạng, nghĩ về hại Tận Tín Thư”, có nói đến sự dùng điển sai trong bài Đêm Thu Nghe Quạ Kêu khiến một số thí sinh Đại Học Văn Khoa bị hỏng oan. Bài ấy đã đăng ở tập san Bách Khoa và in trong ÚC VIÊN THI THOẠI.
Tôi Có thư cho Đông Hồ, hẹn sẽ gặp nhau để trình bày về điển ô Y hạng tôi đã dùng cho lũ quạ của tôi. Nhưng lương hạc chưa thành, ông bạn đã cỡi hạc!
Ngoài Phan Khôi tiên sinh và Đông Hồ thi sĩ, còn có Hoài Thanh tác giả Thi Nhân Việt Nam và Vũ Ngọc Phan tác giả Nhà Văn Hiện Đại.
Hoài Thanh chê là dùng điển sai, nhưng lại vớt “điều ấy tưởng chẳng quan hệ gì lắm”. Còn Vũ Ngọc Phan thì chỉ chê rằng “dụng điển cầu kỳ”.
Đó là những vị chê trên giây trắng mực đen. Còn những lời chê miệng thì không kể xiết.
Cũng có lắm người bênh vực. Phần nhiều là “khẩu thuyết”. Duy nhà văn Nguyễn Hiến Lê cho biết ý kiến bằng thư (16/11/68): “Mấy chục năm trước hồi mới đọc Thi Nhân Việt Nam của Hoài thanh, rồi mới đây đọc bài của Đông Hồ trong Bách Khoa, tôi đều nghĩ rằng hai vị đó nghiêm quá, chứ Ô Y Hạng chỉ là một lối mượn chữ - chứ không phải dùng điển - giá viết văn xuôi, cho ba chữ đó vào một cặp ngoặc kép thì chẳng ai trách vào đdâu cả, nhưng trong bài thơ, chẳng cần vậy (đặt vào ngoặc kép), thế thôi. Tôi chẳng biết gì về cách thức luật lệ thơ, nghĩ vậy mà không biết đúng không”.
Năm 1946, tôi được nghe một vị phụ lão bênh vực cho điển Ô Y hạng, một cách hài hước rất lý thú. Việc xảy ra tại Cựu kinh đô Huế. Nhân các bạn thích thơ tranh luận về điển ấy, vị phụ lão nói:
- Tác giả bài Đêm Thu Nghe Quạ Kêu viết sai chính tả khiến khách yêu thơ phải hao sức hao hơi. Chữ HẠNG kia là KỲ HẠN không có G. Q.T là người Bình Định đọc những chữ có G in như những chữ không G, cho nên mới viết Y HẠN ra Y HẠNG. Chớ câu ấy không dùng điển dùng tích chi cả. Nghĩa như thế này: “bọn quạ (từ ô) y kỳ hạn rủ nhau sang”. Nghĩa thật là rõ ràng mà văn cũng già dặn. Mắc gì lại bàn những chuyện xa xôi cho mất công.
Ai nấy đều cười rộ. (1)
……….............
(1) Vị phụ lão này tên Nguyễn Trọng Xuân một nhà nho giỏi chữ Hán làm lệ mục phủ Bình Sơn.
Câu giải thích được ông Phạm Đình Long đậu phó bảng làm Tri phủ phủ Đình Sơn Quãng Ngãi nghe và cười:
- Cần gì phải giải thích như vậy. Câu này cốt nêu ra sắc đen của loài quạ mà thôi, lấy cái sắc đcn của loài én để liên tưởng đến quạ. Bầy chim sắc đen là nói đến quạ rồi.
Một bài thơ, một quyển sách ra đời, mà được nhiều người bàn tán, thì thật là cái thú rất thú đối với tác giả. Cho nên ngót ba mươi năm nay, tôi lặng lẽ thụ hưởng.
Nay nhân bức thư ông NGƯ PHỦ do Tòa soạn Văn chuyển đến, tôi xin nói rõ Ô Y HẠNG và phép dùng điển mà tôi đã học được của cổ nhân.
Trong bức thư nói về nguyên nhân sáng tác bài Đêm Thu Nghe Quạ Kêu gửi cho Bàng Bá Lân tháng 8 năm 1963, tôi có nói qua về nguyên do khiến tôi dùng điển Ô Y Hạng. Bức thư ấy Bàng quân đã đăng trọn trong tập Văn Thi Sĩ Hiện Đại, Kỷ Niệm, Nhận Định, quyển II (trang 68) và TRẦN TẤN LONG đã trích đưa vào bộ Việt Nam Thi Nhân Tiền Chiến (Quyển Trung, trang 575). Hai bộ sách ấy đã được phổ biến sâu rộng. Nên ở đây chỉ nói đến việc sử dụng điển Ô Y Hạng vào Đêm Thu Nghe Quạ Kêu có sai phép làm thơ hay không.
Để giúp quí bạn ít thuộc điển tích dễ thấy rõ thị phi, trước hết tôi xin giải thích điển Ô Y và Ô Y hạng.
Ô Y nghĩa là áo đen.
Đó là tên riêng của chim én.
Vì sao có nhiều giống chim lông đen, mà chỉ riêng chim én mang hiệu Ô Y?
Có tích mới dịch ra tuồng.
Truyền rằng: Có người đi lạc đến một quốc gia tên gọi là Ô Y Quốc, được Quốc vương đãi yến. Yến bãi, người ấy xin về. Quốc vương bảo vào nơi một tiểu đình ngồi nhắm mắt lại. Giây lâu người ấy mở mắt ra thì thấy mình ngồi tại nhà, trên rường có đôi chim yến đương đậu rỉa lông, mới biết mình vừa bị mộng du đến Yến Tử Quốc. (1)
……………
(1) Theo sách Từ Nguyên và Nhất Thống Chí
Ô Y Hạng là địa danh, có nghĩa là xóm áo đen.
Xóm ấy ở phủ Ứng Thiên, nay là huyện Giang Ninh, tỉnh Giang Tô, nằm về phía đông nam chợ Nam Kinh. Đời Đông Tấn ( 317-420 ) có hai vị đại thần là vương Đạo và Tạ An làm nhà ở trong xóm ấy. Họ vương và họ Tạ nối nhau làm Tể tướng đến mấy đời, và con em trong nhà đều mặc áo đen. Do đó xóm mới có tên là Ô Y Hạng và con em hai nhà, đời gọi là Ô Y Lang (1). Vương Đạo và Tạ An lại cất chung một tòa lầu dưới rừng cây cổ thụ, để nghinh tân hội hữu. Hễ cứ mỗi bận xuân sang thì chim én kéo nhau đến làm tổ chật cả mái lầu, nên tên lầu gọi là Lai Yến Đường (2).
…………
(1) Theo sách Từ Nguyên và Nhất Thống Chí.
(2) Theo sách Giang Nam Thống Chí.
Trong Úc Viên Thi Thoại của Đông Hồ và các sách dịch Đuờng Thi của Trần Trọng Kim. Bùi Khánh Đản đều có giải thích kỹ càng về điển tích Ô Y và Ô Y Hạng. Nên ở đây chỉ nói đại lược.
Nhà Đông Tấn bị nhà Tống diệt (420). Họ Vương họ Tạ cũng bị điêu tàn theo.
Trung điệp đời Đường (713-823), nhà thơ Lưu Vũ Tích đi chơi Giang Nam. Nhân qua Ô Y Hạng trong lúc chiều tà, trông thấy nền cũ còn trơ mà con cháu họ Vương, họ Tạ đã phiêu bạt tha phương, nhà thơ nghĩ cảm thương cho cố gia cổ tích bèn làm bài Ô Y Hạng:
Chu Tước kiều biên dã thảo hoa
Ô Y hạng khẩu tịch dương tà .
Cựu thời Vương Tạ đường tiền yến
Phi nhập tầm thường bách tánh gia.
Nghĩa là:
Chu Tuớc cầu xưa lớp cỏ hoa
Ô Y xóm cũ bóng dương tà
Lạc loài bầy én lầu Vương Tạ
Cam chít chiu nương khắp mọi nhà. (3)
…………..
(3) Bài này Tản Đà Tiên sinh đã dịch.
Đó theo sách xưa tích cũ thì Ô Y, Ô Y Hạng đều chỉ về chim én. Thế mà tôi lại đem dùng vào thơ Quạ, thì bị chê là dùng điển sai, thật phải quá. Ngày xưa đi thi, dù gặp quan trường đại lượng mấy đi nữa cũng đánh hỏng. Song làm bài Đêm Thu Nghe Quạ Kêu là để nói lên những điều muốn nói, chớ đâu phải để cầu mong “bảng hổ đề danh” mà phải uốn mình theo phép làm thi cử nghiệp. Huống nữa dùng điển có nhiều cách:
- Minh dụng,
- Ám dụng,
- Thái dụng,
- Tá dụng.
* MINH DỤNG là một cách rõ ràng chính xác.
Ví dụ : Đêm thu nghe quạ kêu, mà dẫn điển thất tịch độ hà, và mượn thi liệu ô thước bắc cầu Ngân giang, như Đông Hồ cố nhân đã dùng để sửa dùm câu “Từ Ô Y Hạng rủ rê sang" bị nọc :
Từ bờ Ngân hán rủ rê sang,
Bóng lẫn đêm thâu tiếng rộn ràng. (1)
………….
(1) Xem Úc Viên Thi Thoại.
Như VỊNH TRÂU GIÀ mà dùng Điền Đan lập trận hỏa ngưu. Nịnh Thích gõ sừng trâu ca bài “Hạo hạo bạch thủy”:
Đuôi cùn biếng vẩy Điền Đan hỏa
Tai nặng buồn nghe Nịnh Thích ca.
* ÁM DỤNG là dùng một cách kín đáo, mới đọc qua dường như không có điển, nhưng xét kỷ thì có điển. Như bài TỰ THÁN tương truyền là của Nguyễn Trãi: (1)
………….
(1) Có người bảo bài Tự Thán không phải của Nguyễn Trãi.
Chiếc thuyền lơ lửng bên sông
Biết đem tâm sự ngỏ cùng ai hay
Chắc chi thiên hạ đời nay
Mà đem non nước làm rầy chiêm bao...
Đã buồn vì trận mưa rào
Lại đau về nỗi ào ào gió đông
Mây trôi nước chảy xuôi dòng
Chiếc thuyền hờ hững bên sông một mình.
Toàn bài không có một chữ khó. Dường là văn chương dầu lưỡi. Nhưng hầu hết các câu đều mượn ý trong cổ thi.
Như câu 1, 2, xuất phát nơi câu:
Thân tại giang hồ thượng
Tâm tồn ngụy khuyết trung.
Nghĩa là: Thân tuy ở trên sông trên hồ, nhưng lòng còn nơi Đế khuyết. Ý nói: Tuy không còn làm quan nữa nhưng không nỡ quên nợ nước ơn vua.
Chữ NON NƯỚC chữ CHIÊM BAO trong câu 4 cũng đều có xuất sứ:
Lương mộng chức vị thành
Sơn hà kinh kỷ biến.
Nghĩa là: Mộng lành dệt chưa nên, núi sông đã bao lần biến đổi. Đó là niềm thất vọng của kẻ sỹ yêu nước, vì cô thế phải đành chịu bất lực trước những biến cố của quốc gia.
Vân vân...
Điển dùng thật kín đáo. cổ nhân gọi cách dùng điển như thế là “ám trung dụng điển”, gọi tắt là ám dụng.
* THÁI DỤNG là cắt lấy những phần của điển thích hợp với ý mình muốn tả, việc mình muốn nói, và bỏ những phần không liên hệ hoặc tương phản với nội dung câu thơ. Ví dụ: Trong bài BÁN CHỮ của Phan Sào Nam tiên sinh, cặp luận:
Sấy lửa cha Tần càng quí lắm
Chữa phong chú Tháo lại kỳ thêm.
Vế thứ hai là minh dụng, vì ý của tác giả muốn nói và điển dùng tương đồng: làm cho đối phương tỉnh ngộ. Đọc lên độc giả thấy rõ nghĩa câu thơ và dụng ý của tác giả, một khi đã biết rõ điển Trần Lâm làm bài hịch kể tội Tào Tháo, Tào Tháo đương bị cảm phong đọc đến, toát mồ hôi liền khỏi bệnh.
Vế trên tác giả mượn điển Tần Thủy Hoàng đốt sách chôn học trò. Nhưng gạt bỏ tất cả chỉ lấy “chất lửa" một mặt để ám chỉ chính sách ngu dân và hà khắc của bọn cầm quyền, một mặt để nhắn cùng những hàng ái quốc rằng:
Ngọn lửa tàn bạo của vua Tần kia sẽ vô cùng quí báu nếu biết sử dụng, nếu biết dùng để “sấy” cho ấm nhân tâm đã bị khôi lãnh, sỹ khí đã bị tiêu trầm, khiến những người lạnh nhạt trước tình trạng đau thương của nước nhà do bọn thực dân phong kiến gây nên, trở thành những người có tâm huyết có hào khí. Đó là Thái dụng.
* TÁ DỤNG là mượn mà dùng, là dùng ké. Ví dụ điển “Tào Mạnh Đức hoành sáo phú thi” dùng trong bài phú Tiền Xích Bích của Tô Đông Pha:
Năm Kiến An thứ 13 (208) để đánh Đông Ngô, Tào Tháo kết thuyền trên sông Dương Tử tại huyện Gia Ngư.
Thuyền nối nhau san sát, khí thế rất mạnh. Tào Tháo đắc ý, cầm ngang ngọn giáo nhìn trăng ngâm thơ “Nguyệt minh tinh hi, ô thước nam phi..”. Nhưng rồi bị đối phương dùng hỏa công đốt thuyền. Tại một khoảnh rộng bị lửa đốt thành sắc đỏ, nên gọi là Xích Bích (vách đỏ).
Đời Tống, thi hào Tô Đông Pha (1036-1101) bị trích ở đất Hoàng Châu. Ở Hoàng Châu cũng có một dãy núi sắc đá cũng đỏ như dãy núi ở Gia Ngư và cũng gọi là Xích Bích. Năm Nhâm Tuất (1082), họ Tô đi chơi thuyền dưới chân núi ấy, cao hứng làm bài phú Xích Bích. Nhân Xích Bích này trùng tên với Xích Bích kia, họ Tô nhớ đến Tào Tháo đời Tam Quốc, mới mượn đem vào văn chương.
Viên Tử Tài, tác giả Tùy Viên Thi Thoại, nói:
- Thi nhân không nên câu nệ trong việc sử sự (1)
...........................
(1) Sử sự hay dụng sự cũng đồng ý nghĩa như Dụng điển.
Như Bạch Lạc Thiên trong bài Trường Hận Ca có câu:
“Nga My sơn hạ thiếu nhân hành” (1), thì lúc Đường Minh Hoàng hạnh Thục, nào có đi ngang núi Nga My. Trong bài thi Tiên Thành của họ Tạ, có câu : “Trừng giang tịnh như luyện” (2), thì Tiên Thành cách Trừng Giang đến trăm dư dặm và nơi huyện trị Tiên Thành phía tả phía hữu đều không có sông lớn. Trong bài phú Thượng Lâm của Tương Như có câu “Bát xuyên phân lưu” (3) thì nơi Tràng An đâu thây tám sông (4).
Đó là Viên Tử Tài nói về Tá Dụng.
(1) Dưới núi Nga My ít người qua lại.
(2) Sông Trường Giang lúc tạnh trông như lụa trải.
(3) Tám sông chia dòng.
(4) Theo sách của Nghiêm Mông Hữu thì ngày xưa Trường An có 8 con sông là Kinh, Vị, Bá, Sản, Lệ, Kiểu, Lạo, Duất. Đến đời Tống thì bị lấp hết.
Lời nói của Hoài Thanh và Nguyễn Hiến Lê cùng một ý với Viên Tử Tài.
Và điển Ô Y Hạng dùng vào Đêm Thu Nghe Quạ Kêu là dùng ké, là tá dụng.
Trong việc dùng điển, từ xưa tới nay chỉ có cách Minh Dụng là phổ thông. Cách Tá Dụng, trừ thơ Trung Hoa và thơ chữ Hán của Việt Nam, tôi chưa được thây trong các bài thơ quốc âm lưu thế.
Các bậc tiền bối dạy làm thơ cũng không mấy khi đề cập đến cách Tá Dụng. Chẳng những không đề cập đến mà còn khuyên chỉ nên dùng chánh điển mà thôi. Do đó sự dùng điển trong làng thơ quốc âm chịu ảnh hưởng lối thơ cử nghiệp, thường bị trói buộc vào khuôn khổ của trường quy.
Dùng điển nếu biết cách dùng, nếu dùng cho khéo, thì rất có lợi:
- Câu văn gọn ngắn mà bao hàm được nhiều ý nghĩa.
- Lời văn thêm đẹp và gây thêm nhiều ý vị thanh tao.
- Lời nói và ý tưởng trong câu văn được chứng minh.
- Gợi thêm trong trí người đọc những hình ảnh, những tư tưởng ở ngoài câu văn bài thơ.
Nhưng không nên lạm dụng. Chỉ nên dùng những khi không đừng không được. Điển tích cũng như đồ nữ trang, dùng vừa phải dùng cho đúng lúc đúng chỗ, thì mới tăng vẻ mỹ quan, cổ nhân nói:
- Người cố nhiều điển mà không dùng thì chẳng khác người có quyền thế mà không cậy.
Và để cảnh cáo những người sính dùng điển, lại nói:
- Tình sanh văn, cảm sanh văn. Những người ưa dùng điển là những người trọng bụng vốn không tình mà muốn khoe khoan học thức. Cho nên văn làm ra chỉ là một mớ xác chữ không hồn.
Cổ nhân dạy cách dụng điển cũng nhiều, mà răn việc dùng điển cũng nhiều. Nhưng sợ bạn trẻ hiếu học không có duyên gặp được sách cũ để học, nên nhân nói về điển ô Y Hạng, tôi nói leo qua đôi nét đại cương.
Biển học vô cùng, còn sức người hữu hạn. Những điều tôi đưa ra chỉ là một gáo nước. Lại e không tránh khỏi sơ sót lỗi lầm. Ngửa mong các bậc học rộng biết nhiều hoan hỷ chỉ giáo.
(Những bức thư thơ)
Trang Chính
